Veertiende- en vijftiende-eeuwse intellectuelen als Jan Hus en John Wycliffe hadden al pogingen ondernomen de Katholieke kerk van binnenuit te hervormen. Met name voor Jan Hus liep zijn kritiek op de praktijken binnen de Kerk slecht af. In 1415 werd hij levend verbrand wegens ketterij. Aan het begin van de zestiende eeuw ontstond er een nieuwe generatie van hervormers die het er voortvarender vanaf brachten.
Duitsland staat nog altijd vol met standbeelden van kerkhervormer Luther, zoals hier in Dresden. Afbeelding: © Wikimedia Commons
Luther verwoorde zijn kritiek in pamfletten die hij verspreide in zijn thuisstad Wittenberg. Ook vatte hij zijn ideeën over wat er allemaal mis was in de Katholieke kerk samen in 95 stellingen die hij, rebels als hij was, prominent op de deur van de kathedraal van de stad spijkerde.
Luther’s kritiek richtte zich vooral op de corruptie van de geestelijkheid. Ook was hij van mening dat de Bijbel ook in andere talen dan het Latijn beschikbaar zou moeten zijn. Een idee dat nog altijd de kern van de Reformatie vormt maar niet zo nieuw was als vaak word gedacht.
Dankzij de kort daarvoor uitgevonden boekdrukkunst konden de ideeën van Luther zich snel verspreiden. Andere prominente Christelijke denkers, zoals de Zwitser Ulrich Zwingli en de Fransman Johannes Calvijn waren er evenals Luther van overtuigd dat er iets moest veranderen binnen het Christendom. Op dat moment hadden deze denkers geen plannen de Katholieke Kerk te verlaten en nieuwe kerkgemeenschappen te stichten. Wel ontstonden er er snel heftige discussies over welke kant het dan wél op moest met de inrichting van het geloof.
Bloed en lichaam
Bestaat de vrije wil? Veranderen de wijn en het brood tijdens de eucharistieviering echt in het bloed in lichaam van Christus? Tegenwoordig zijn dat vragen die buiten de kerk weinig mensen nog echt het overdenken waard vinden, maar gedurende de zestiende eeuw waren het religieuze twistpunten die een belangrijke weerslag op de politiek in Europa hadden.
Sterker nog, het Katholieke dogma dat het brood en de wijn werkelijk in het lichaam en bloed van Christus veranderde (mits door een priester toegediend), maakte zo’n belangrijk deel uit van de Katholieke theologie dat Luther’s verwerping daarvan het begin vormde van grootschalige politieke omwentelingen in vrijwel heel Europa.
Rond 1500 besloeg het Heilig Roomse Rijk een groot deel van Europa. Een hechte politieke eenheid was het echter nooit. De opkomst van de Reformatie droeg eraan bij dat het enorme Rijk in de zestiende en zeventiende eeuw verscheurd werd door interne oorlogen. Afbeelding: © Wikimedia Commons
Deze machthebbers wilden baas in eigen huis zijn en wilde af van de bemoeienissen vanuit de Rome op hun politiek. Met name in het noorden van het Rijk kreeg Luther veel steun. De religieuze twistpunten vertaalden zich vrijwel direct in politieke spanningen door het hele rijk.
Religie en politiek waren in de vroegmoderne tijd buitengewoon nauw met elkaar verweven. Binnen korte tijd raakte Europa verdeeld in aanhangers van protestantisme en katholicisme, van behoud en hervorming, van machthebbers die hun voordeel probeerden te doen met de nieuwe ontwikkelingen en zij die de status quo wilden behouden.
Als gevolg van deze spanningen scheurde de Dertigjarige Oorlog tussen 1618 en 1648 het Heilig Roomse Rijk uiteen. In vrijwel elk Europees land woedde ergens in de zestiende of zeventiende eeuw wel een godsdienstoorlog als direct of indirect gevolg van deze wisselwerking tussen religie en politiek. De Tachtigjarige oorlog in de Nederlanden is slechts een van de vele.
"
