De grammatica van het geluk

De grammatica van het geluk:

Afbeelding: © Toninho Muricy

We leren Dan kennen als de zoon van een cowboy en een serveerster, die vroeger graag rockster wilde worden. Zelf heeft hij ook wel iets van een cowboy: met een markante hoed op brengt hij samen met een cameraploeg een bezoek aan het Amazonegebied waar de Pirahã (spreek uit: pi-da-ha) wonen, een kleine stam die nog totaal afgesloten is van de rest van de wereld. Onder deze groep mensen leefden Dan en zijn gezin acht jaar lang.
Met groot enthousiasme wordt hij begroet door de Pirahã: “Zo voel ik me toch nog een beetje een rockster”, aldus de taalwetenschapper in de film.

Missionaris

Dan kwam in 1977 als missionaris bij de Pirahã terecht. Zijn vrouw Karen kwam uit een missionarisgezin. Toch lukte het Dan niet om de Pirahã het christelijke geloof bij te brengen. “God is een vreemdeling. We willen hem niet”, zegt een van de Pirahãsprekers in de film. Hoezeer de Pirahã vreemdelingen wantrouwen, blijkt ook uit de doodsbedreiging waar Dan tijdens zijn eerste bezoek mee te maken kreeg. Maar ondanks die doodsbedreiging en levensbedreigende ziektes als malaria hielden Dan en zijn gezin het acht jaar lang uit bij dit volk in de jungle.
“De Pirahã hebben geen hemel nodig”, legt Dan uit in de film: “Ze leven in het hier en nu en zijn gelukkig.” Bovendien zijn de Pirahã alleen in staat te praten over dingen die ze zelf hebben meegemaakt, of die ze uit de eerste hand gehoord hebben. “Heb jij Jezus gekend? Ken je iemand die Jezus gekend heeft? Nee? Dan is het onzinnig om erover te praten.” Ook Dan viel van zijn geloof, wat leidde tot een echtscheiding en een tijdelijke breuk met zijn kinderen.

Recursie

Zijn religieuze missie verruilde hij voor een andere missie: het in kaart brengen van de Pirahãtaal. In een publicatie in 2005 schreef Everett het Pirahã een aantal eigenschappen toe, die nog in geen andere taal gevonden waren. Zo kent het Pirahã volgens de onderzoeker geen kleuren, geen telwoorden (maar wel: ‘veel’ tegenover ‘weinig’), geen verleden en toekomende werkwoordsvormen. Maar bovenal: geen recursie. Recursie is het principe dat je een zin tot in het oneindige kunt uitbreiden: Jan zei dat Piet zei dat Klaas zei dat Marie zei dat haar hond dood was. Hoe langer de zin, hoe complexer de structuur. Volgens Everett komen dergelijke complexe structuren niet voor in het Pirahã. Maar ook met voegwoorden is recursie mogelijk: Jan ging naar de bakker. Jan en Piet gingen naar de Bakker. Jan en Piet en Klaas gingen naar de bakker. Ook voegwoorden trof Dan niet aan in de taal van de Pirahã. Daarmee spreekt hij de beroemde taalkundige Noam Chomsky tegen, volgens wie recursie een universeel kenmerk is van taal. Volgens Chomsky is elke taal per definitie recursief, omdat het een kenmerk van taal is dat is aangeboren. Everett aan de andere kant, gelooft niet in een aangeboren taalvermogen.

Genetisch

Volgens Everett bevat taal geen genetische component. In de collegezaal laat hij een plaatje van ons brein zien. Nog nooit heeft iemand een plek aan kunnen wijzen dat (volledig) verantwoordelijk zou zijn voor ons taalsysteem. Er is dus geen direct bewijs in het brein voor een genetische component van taal. Genen kunnen immers muteren, dus veranderen. Dat is bijvoorbeeld de reden dat je op de wereld volkeren hebt met en zonder lactose-intolerantie. Door genmutatie zou je ook mensen moeten hebben die bepaalde talen niet zouden kunnen leren, is Everetts redenering. En dat is niet het geval: baby’s zijn in staat elke menselijke taal te leren. Het blijkt ook uit de jongste generatie Pirahãsprekers. Tijdens zijn verblijf leerde Everett ze moeiteloos tellen in het Portugees, terwijl de oudere generaties daar niet toe in staat waren.
Voor Everett is taal vooral een middel dat de mens verworven heeft om te communiceren. Het verklaart de titel van zijn nieuwste boek: Language: the cultural tool. Reeds Aristoteles noemde het sociale instinct van de mens, waarmee hij zich onderscheidt van andere soorten. Of zoals Everett zegt: “We hebben behoefte aan een leefgemeenschap.”

Afbeelding: © Toninho Muricy

En de cultuur van de leefgemeenschap waar we deel van uitmaken, bepaalt voor een groot deel hoe onze taal in elkaar zit. Dit wordt mooi geïllustreerd aan de hand van het filmfragment waarin Dan door de jungle loopt samen met een Pirahãman. In wat hij daar ziet, wordt de onderzoeker enorm ingeperkt door zijn taal. De Pirahã hebben dan misschien geen telwoorden of woorden voor kleuren, ze kennen de naam en de eigenschappen van elk afzonderlijk diertje of plantje dat ze tegenkomen.

Controleerbaarheid

De afgelopen jaren is al het materiaal dat Everett en zijn voorganger – missionaris Steve Sheldon –hebben verzameld, samengebracht in een grote database en geanalyseerd met behulp van een computerprogramma. Professor Gibson van de Universiteit van Massachusetts (MIT) was leider van het onderzoeksteam, en legt in de film uit dat hij geen bewijs heeft gevonden voor het bestaan van recursie in het Pirahã. Toch zijn er nog genoeg onderzoekers die Everetts resultaten in twijfel trekken. Omdat bijna alle onderzoeksdata van het Pirahã verzameld is door slechts één onderzoeker, is niet zeker of de onderzoeksmethode wel betrouwbaar is. Ook heeft Everett lange tijd verzuimd zijn materiaal openbaar te maken. Na afloop van zijn lezing verdedigt Everett zich op dit punt: de wetenschappers die hem om onderzoeksdata hebben gevraagd, hebben ze altijd van hem gekregen. Bovendien is hij hard bezig al zijn materiaal op internet toegankelijk te maken: “Ik probeer een beter persoon te worden”, aldus Everett.

Vreemde invloeden

Of het Pirahã recursie kent of niet, zullen we wellicht nooit weten. Sinds 2010 is Everett alle toegang tot de Pirahã ontzegd door de Braziliaanse regering, nadat enkele taalkundigen hem beschuldigden van racistisch onderzoek. Om die reden wordt hij op sommige universiteiten geboycot. Het gaat dan om universiteiten waar het merendeel van de taalwetenschappers de theorie van Chomsky aanhangt: “Wetenschap is tot religie geworden”, verklaart Everett. Maar ook al zou hij in de toekomst ooit de kans krijgen zich te herenigen met zijn vrienden in de Amazone, dan nog is de kans groot dat hij een heel andere taal aantreft.

Afbeelding: © Toninho Muricy

Het laatste fragment van de film laat zien hoe de cameraploeg in 2011 zonder Everett terugkeert naar de Amazone. Daar heeft de Pirahãsamenleving grote veranderingen ondergaan. De Braziliaanse regering heeft niet alleen basisvoorzieningen als elektriciteit en water (sanitair) aangebracht, er is ook een school waar Portugees geleerd wordt en de televisie heeft zijn intrede gedaan. Of dit een positieve ontwikkeling is kan Everett niet beoordelen (“De toekomst zal het uitwijzen”), maar zeker is dat hiermee “een unieke cultuur verloren gaat”.

Zie ook: